رد مظالمرَدّ مظالم بازگرداندن مالی هست که به ناحق گرفته شده است. فهرست مندرجات۲ - تعریف مظالم در لسان فقها ۲.۱ - تعرف اول فقها ۲.۲ - تعریف دوم فقها ۲.۳ - تعریف سوم فقها ۲.۴ - تعرف چهارم فقها ۲.۵ - تعریف پنجم فقها ۲.۶ - برسی تعریف های فقها از مظالم ۳ - تفاوت مظالم با مال مجهول المالک ۴ - ابوابی که مظالم در آن بحث می شود ۵ - احکام رد مظالم ۵.۱ - وجوب فوری رد مظالم ۵.۲ - وصیت به رد مظالم ۵.۳ - چگونگی بازگرداندن مظالم ۵.۴ - مظالم آمیخته با مال حلال ۵.۵ - مراد از پرداخت خمس در مظالم ۵.۶ - اذن حاکم در مصرف مظالم ۵.۷ - حکم پیدا شدن مالک پس از صدقه دادن مظالم ۵.۸ - استحباب ردّ مظالم قبل از نماز باران ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - معنای لغوی مظالممظالم جمع مَظلِمَه در لغت مالى را گویند که به ناحق از کسى گرفته شده است، مانند مال غصب یا سرقت شده. بنابر این، ردّ مظالم به معناى بازگرداندن چنین مالى به صاحبش خواهد بود. ۲ - تعریف مظالم در لسان فقهابسیارى از فقها متعرض تعریف اصطلاح رد مظالم نشده اند و به حسب ظاهر، مرادشان از این عنوان همان معناى لغوی و عرفی آن است؛ لیکن تعدادى از آنان در صدد تعریف آن برآمده و تعریفهاى گوناگونى از مظالم به شرح ذیل کرده اند: ۲.۱ - تعرف اول فقهامظالم عبارت است از اموال دیگران که انسان به عمد یا از روى جهل بدان دست یازیده است. ردّ مظالم، بازگرداندن آن اموال به صاحبش مى‌باشد. [۱]
صراط النجاة ج۵، ص۱۳۳.
[۲]
فقه الإمام جعفر الصادق ج۴، ص۳۰۶.
۲.۲ - تعریف دوم فقهامظالم عبارت است از اموال و حقوق دیگران که در مال یا ذمّه انسان باقى است؛ هرچند درابتدا آن را به ناحق نگرفته باشد. این تعریف شامل‌زکات‌و خمس نیزمى‌شود. [۳]
مقابس الأنوار، ص۲۶۴
۲.۳ - تعریف سوم فقهامظالم عبارت است ازمال دیگرى که تلف شده و در ذمّه تلف کننده قرار گرفته است و صاحب مال نیز ناشناخته است. [۴]
مهذب الأحکام ج۲۱، ص۶۷
۲.۴ - تعرف چهارم فقهامظالم عبارت است از مال معیّن در خارج که صاحبش ناشناخته است. [۵]
مستمسک العروة ج۹، ص ۵۰۵
۲.۵ - تعریف پنجم فقهامال حرام آمیخته به حلال که علاوه بر ناشناخته بودن صاحبش، مقدار مال حرام نیز نامعلوم است، چنان که از بعضى نقل کرده‌اند. [۷]
غنائم الأیام ج۴، ص۳۴۵
۲.۶ - برسی تعریف های فقها از مظالماز میان تعاریف یاد شده، تعریفهاى اول و دوم عام است؛ اما تعاریف دیگر هر کدام از جهتى خاص مى‌باشد. تعریف سوم به مالى که در ذمّه مى باشد و صاحبش ناشناخته است و تعریف چهارم به مال موجود در خارج که صاحبش ناشناخته است اختصاص دارد. بنابر این، نسبت میان این دو تعریف تباین است؛ زیرا هیچ کدام با دیگرى در یک مصداق عینیّت نمى‌یابد. نسبت میان این دو تعریف، با دو تعریف اول و دوم عموم و خصوص مطلق است. تعریف پنجم نیز به مال حرام آمیخته به حلالى که صاحبش ناشناخته است اختصاص دارد و در نتیجه، مال حرام آمیخته نشده به حلال و نیز مال دیگرى که مالکش شناخته شده است را دربر نمى‌گیرد. ۳ - تفاوت مظالم با مال مجهول المالکبرخى، مجهول المالک را به مال معیّن و موجود در خارج- غیر لقطه - که صاحبش ناشناخته است تعریف کرده‌اند [۸]
العروة الوثقى تکملة ج۲، ص۱۳.
[۹]
مهذب الأحکام ج۲۱، ص۶۷.
بنابر این، تفاوت آن با مظالم به دو معناى نخست، روشن است؛ زیرا مظالم هم مال موجود در خارج را دربرمى‌گیرد و هم مال تلف شده بر ذمّه آمده را؛ صاحبش شناخته شده باشد یا ناشناخته. بنابر این، مظالم اعم از مجهول المالک خواهد بود و نسبت بین آن دو عموم و خصوص مطلق است؛ لیکن مظالم بنابر تعریف سوم شامل مال معیّن و موجود در خارج نمى‌شود و نسبت میان آن دوتباین است؛ اما بنابر تعریف چهارم، مظالم و مجهول المالک یکى خواهند بود. بنابر تعریف پنجم، مظالم اخص از مجهول المالک مى‌باشد؛ زیرامجهول المالک هر مال معین و موجود در خارج که صاحبش ناشناخته است را دربر مى‌گیرد؛ خواه آن مال حرام باشد یا غیر حرام، مانند لباسى که باد آن را به منزل انسانى آورده است . ۴ - ابوابی که مظالم در آن بحث می شوداز احکام عنوان یاد شده به مناسبت در بابهاى طهارت، صلات، خمس و غصب سخن گفته اند. ۵ - احکام رد مظالم۵.۱ - وجوب فورى رد مظالمردّ مظالم، واجب [۱۰]
ایضاح الفوائد ج۲، ص ۱۷۶
و وجوب آن فوری است؛۵.۲ - وصیت به رد مظالموصیّت به آن در آستانه مرگ بر فردى که مظالم بر عهده دارد واجب است [۱۳]
مستند العروة؛الصلاة ج۵ قسم۱، ص۲۵۵
و مالى که از سوى میّت به عنوان مظالم برگردانده مى شود از اصل ترکه برداشت مى‌گردد. [۱۴]
جامع الشتات ج۴، ص۲۳۷
[۱۵]
رسائل ومسائل ج۲، ص۱۹۸
۵.۳ - چگونگى بازگرداندن مظالمچنانچه مالکِ مال معلوم باشد، عین مال در صورت موجود بودن آن و مثل یا قیمت آن در صورت تلف شدن به وى باز گردانده مى‌شود؛ اما اگر مالک ناشناخته باشد، باید درپى شناسایى او برآیند و پس از یأس از دستیابى به وى مال را از جانب صاحبش صدقه مى دهند. [۱۷]
جامع الشتات ج۱، ص۱۹۵.
[۱۸]
غنائم الأیام ج۴، ص۳۴۴- ۳۴۵.
[۱۹]
فقه الامام جعفر الصادق ج۴، ص۳۰۶.
۵.۴ - مظالم آمیخته با مال حلالچنانچه مظالم با مال حلال آمیخته شود، بدون آنکه مقدار آن معلوم باشد، در صورتى که مالک مال شناخته شده باشد باید با وى مصالحه کنند و در صورت ناشناخته بودن مالک، بنابر قول مشهور باید خمس آن پرداخت گردد و آنچه باقى مى‌ماند حلال است؛ [۲۰]
غنائم الأیام ج۴، ص۳۳۷
۵.۵ - مراد از پرداخت خمس در مظالمدراینکه مراد از خمس - یک پنجم- خمس اصطلاحی است که از ابواب فقهى و داراى احکام و مصارفى خاص مى‌باشد یا مراد خمس لغوی و پرداخت آن به عنوان صدقه به فقرا است، اختلاف مى‌باشد. مشهور قول نخست است. [۲۱]
غنائم الأیام ج۴، ص ۳۳۹- ۳۴۳
بنابر این قول، پرداخت خمس به عنوان ردّ مظالم نخواهد بود. [۲۴]
جامع الشتات ج۱،ص۱۹۵
۵.۶ - اذن حاکم در مصرف مظالماگر مال عین خارجی و مالک آن ناشناخته باشد، صدقه دادن آن از جانب مالک، مشروط به کسب اجازه از حاکم شرع نیست؛ هرچند به تصریح برخى، مراعات احتیاط به گرفتن اذن از حاکم اولی است. [۲۵]
جامع الشتات ج۱،ص ۳۵۱
[۲۶]
مجمع الرسائل عبادات ص ۵۲۴
[۲۷]
صراط النجاة شیخ انصارى ص۲۰۱
برخى، احتیاط واجب را در گرفتن اذن از حاکم دانسته اند. اما اگر حق دیگرى درگردن انسان باشد به تصریح گروهى صدقه دادن منوط به اذن حاکم شرع است. ۵.۷ - حکم پیدا شدن مالک پس از صدقه دادن مظالمچنانچه پس از صدقه دادن مال از طرف مالک به عنوان ردّ مظالم یا پرداخت خمس در مال حرام آمیخته به حلال، صاحب آن پیدا شود آیا صدقه یا خمس دهنده ضامن است و در نتیجه باید مثل یا قیمت آن را به مالک بپردازد یا ضامن نیست؟ مسئله اختلافی است. [۳۷]
مستمسک العروة ج۹، ص۵۰۱.
[۳۸]
مستند العروة؛الخمس ص ۱۶۱.
۵.۸ - استحباب ردّ مظالم قبل از نماز بارانمستحب است افراد پیش از رفتن براى نماز باران از گناهان توبه و مظالمى را که بر عهده دارند رد کنند تا زمینه استجابت دعا فراهم گردد. ۶ - پانویس
۷ - منبعجمعی از پژوهشگران زیر نظر سید محمود شاهرودی،فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۸۹-۹۲ |